Muzeyi haqqında məlumat

C.Cabbarlı adına Azərbaycan Dövlət Teatr Muzeyi 1934 – cü ildə yaradılmışdır. Muzeyin yaradıcısı və ilk direktoru görkəmli teatr xadimi, Bakı Teatr Texnikumunun direktor müavini, pedaqoq, Bakı Türk İşçi Teatrının əməkdaşı Ağakərim Şərifov olmuşdur.

Bu işdə ona Azərbaycanın görkəmli ziyalı və maarifçilərindən Üzeyir Hacıbəyli, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Cəfər Cabbarlı, Əzim Əzimzadə, Əziz Şərif və digər sənət korifeyləri böyük dayaq olmuşlar. Muzey 1935 – ci ildən Azərbaycanın dahi dramaturqu Cəfər Cabbarlının adını daşıyır.

Bu gün muzeyin əsas fondunda 130.000 – dən artıq eksponat qorunur. Bunlar milli teatrın yaranma tarixini, inkişaf yollarını, teatr korifeylərimizin həyat və yaradıcılığını özündə əks etdirir. Fondumuzda qorunan materialların böyük əksəriyyəti orijinaldır.

Muzeydə üç fond: arxiv – memuar, eskiz – maket, foto – neqativ fondları, iki şöbə: fonoteka, ekspozisiya – kütləvi şöbələri, bir kitabxana və foto – laboratoriya fəaliyyət göstərir. Arxiv – memuar fondunda müxtəlif tamaşaların nadir proqram və afişaları, əlyazmalar, rol dəftərləri, məktublar, rejissor eksplikasiyaları, teatr kostyumları, rekvizitlər, şəxsi əşyalar və sair şəxsi arxivlərdə cəmlənərək qorunur.

Bu sırada Hüsyen Ərəblinskinin, Hüseynqulu Sarabskinin, Üzeyir Hacıbəylinin, Müslüm Maqomayevin, Cəfər Cabbarlının, İsmayıl Hidayətzadənin, Sidqi Ruhullanın, Aleksandr Tuqanovun, Mirzə Ağa Əliyevin, Cəfər Cəfərovun, Ədil İskəndərovun, Mehdi Məmmədovun, İmran Qasımovun, Qürbət Qurbanovun, Həqiqət Rzayevanın, Möhsün Sənaninin, Ələsgər Ələkbərovun, Barat Şəkinskayanın, Hökümə Qurbanovanın, Məmmədkamal Kazımovun, Amaliya Pənahovanın və onlarla belə sənətkarların şəxsi arxivlərini, onlara məxsus yazılı sənədləri və xatirə əşyalarını misal göstərmək olar.

Bundan əlavə, fondda nadir kiatblara da rast gəlinir. M. F. Axundzadənin 1853 – cü ildə Tiflisdə nəşr olunmuş povest və komediyaları, 1923 – cü ildə nəşr olunmuş « Azərbaycan türk teatrının müxtəsər tarixçəsi », 1928 – 29 – cu illərdə çapdan çıxmış rusca – türkcə lüğətlər bu nümunələrdəndir. Fondda 26.701 adda eksponat qorunur.

Foto – neqativ fondunda tamaşalardan, sənətkarların həyat və yaradıcılığının ən maraqlı məqamlarından çəkilmiş foto və neqativlər mühafizə olunur. Burada müxtəlif illərə aid fotoşəkillər, ötən əsrin əvvəllərində şüşəyə çəkilmiş neqativlər, eləcə də Abbas Mirzə Şərifzadə, Ülvi Rəcəb, Kazım Ziya, Mərziyyə Davudova, Əzizə Məmmədova, Sona Hacıyeva, Şövkət Məmmədova, Bülbül, Həqiqət Rzayeva, Qəmər Almaszadə və bu kimi sənətkarlara dair materiallar toplanıb. Ümumilikdə fondda 49.634 adda eksponat var.

Eskiz – maket fondunda isə teatr rəssamlarının səhnə tərtibatına və geyimlərə verdikləri eskizlər, tamaşaların müxtəlif pərdələrini görükdürən maketlər və sairə mühafizə olunur. Teatr rəssamlarından Əzim Əzimzadə, Rüstəm Mustafayev, İsmayıl Axundov, Mixail Tixomirov, Nikolay Ovçinnikov, Qəzənfər Xalıqov, Nüsrət Fətullayev, Mikayıl Abdullayev, İzzət Seyidova, Bədurə Əfqanlı, Kazım Kazımzadə, Ənvər Almaszadə, Əyyub Fətəliyev, Həsən Mustafayev, Altay Seyidov, Sergey Yefimenko, Elçin Aslanov, Elçin Məmmədov və başqalarının müxtəlif tamaşalara çəkdiyi bir sıra eskizlər məhz burada qorunur.

Hazırda fondda 9.430 adda eksponat saxlanılır. Fonoteka şöbəsində keçən əsrin teatr tamaşalarının, ayrı – ayrı sənətkarların səslərinin yazıldığı lent yazıları qorunur. Cabbar Qaryağdıoğlunun, Seyid Şuşinskinin, Məcid Behbudovun və bu kimi ustad sənətkarların ifaları olan qrammafon valları şöbənin ən qədim eksponatlarındandır. Abbas Mirzə Şərifzadənin «Şeyx Sənan», «Hamlet» tamaşalarındakı monoloqu, Mərziyə Davudova, Sidqi Ruhulla, Fatma Qədri, Ələsgər Ələkbərov, Mirzə Ağa Əliyev, Hökümə Qurbanova və digər teatr korifeylərimizin səsləri yazılmış lent yazıları, müxtəlif tamaşalardan parçalar bu şöbədə saxlanılır.

Hazırda şöbədə 180 adda eksponat toplanıb. Muzeyin kitabxana fondu ədəbi tənqidə, teatr tənqidinə və tarixinə, sənətkarların həyat və yaradıcılıqlarına həsr olunmuş nəşrləri əldə edərək oxucuların istifadəsinə verir. Bunların sırasında C.Cəfərovun «Dramaturgiya və teatr», Q.Məmmədlinin «Azərbaycan teatr salnaməsi»,M.Məmmədovun «Teatr düşüncələri», İ.Kərimovun «Azərbaycan peşəkar teatrının tarixi və inkişaf mərhələləri», «Gənclik və gözəllik teatrı», A.Talıbzadənin «Ustad və ayna», İ. Rəhimlinin «Üç əsrin yüz otuz ili», A. Şərifovun «Azərbaycanda türk teatr tarixinin materialları» , Ə. Ələkbərovun «Sona Hacıyeva», Ə. Əliyevanın «Bizim GTT», «H. Ərblinski», adlı kitabları qeyd edə bilərik. Kitabxanada 4.000 adda material saxlanılır.

Muzeyin fondu daim yeni materiallarla zənginləşir. Elmi əməkdaşlar teatrlarla sıx əlaqə saxlayır, hər ilin teatr mövsümünə dair materialları muzeyə toplayırlar. Eləcə də muzeyin fotoqrafı repertuarda olan tamaşaların foto – çəkilişlərini aparır. Muzeyimiz tərəfindən bu günə qədər toplanan və mühafizə olunan materiallar teatr tariximizlə bağlı yeni tədqiqatlar üçün əvəzedilməz xəzinədir. Təsadüfi deyil ki, muzey 2004 – cü ildə Azərbaycan Teatr Xadimləri İttifaqı tərəfindən «Azərbaycan teatr tarixinə dair materialların toplanılması və qorunmasına görə» Qızıl Dərviş mükafatına layiq görülmüşdür.

Muzeyin 7 zaldan ibarət ekspozisiyası teatr mədəniyyətimizi əks etdirən tarixi xronologiya üzrə qurulmuşudur. Burada Azərbaycan peşəkar teatrının yaranma tarixindən 1873 – cü ildən başlayaraq teatrın təşəkkül dövrü, inkişafı, professionallaşması və milliləşməsi prosesilə, müxtəlif teatrların yaranması və fəaliyyəti ilə bağlı tam təəssürat yaranır. İlk zalda xalq oyunlarında rast gəlinən teatr elementlərini əks etdirən rəsmlər, Azərbaycana Avropa mədəniyyəti gətirmiş maarifçilərimizə, teatr korifeylərimizə həsr olunmuş guşələr, peşəkar teatrımızın ilk tamaşasının afişası və s. nümyaiş etdirilir.

Azərbaycanın ilk faciə aktyoru H. Ərəblinskinin Ə.B.Haqverdyevin «Ağa Məhəmməd Şah Qacar» əsərindəki Qacar obrazına tikilmiş kostyumu və rekvizitləri, XX əsrin əvvəllərində ipək parçalar üzərində yazılmış afişa və proqramlar tamaşaçılarda olduqca böyük maraq doğurur. Milli Dram Teatrının yaradıcılıq yolundan bəhs edən 2 – ci zalda teatr tariximizdə misilsiz xidmətləri olan və böyük sənətkarlıq nümunələri yaratmış dramaturq, rejissor və aktyorlarımıza aid sənədlər, foto – şəkillər, kostyumlar, xatirə əşyaları, müxtəlif obrazlara çəkilmiş geyim eskizləri, şəkillər və tamaşaların müxtəlif pərdələri üçün qurulmuş səhnələrin maketləri sərgilənir. Şərqdə və Avropada çox məşhur olan Azərbaycan musiqisi, opera və balet sənəti haqqında materiallar 3 – cü zalda əks olunub.

Bu zalda tamaşaçılara təqdim olunan «Leyli və Məcnun» operasının premyera afişası da qədim və nadir sənədlərdən biridir. Operetta janrında ilk tamaşaının proqramı, Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrının, Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrının, Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrının yaranma tarixi və yaradıcılığı ilə bağlı sənədlər 4 – cü zalda toplanıb. Milli peşəkar teatrın ayrılmaz hissəsinə çevrilən Azərbaycan Dövlət Rus Dram Teatrına aid afişalar, foto – şəkillər, maketlər, eskizlər, kostyum və kuklalar 5 – ci zalda nümyaş olunur.

Zaqafqaziyanın zəngin ənənəli ilk peşəkar Tiflis – Azərbaycan Teatrının, İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının, bölgə teatrlarının, o cümlədən ötən əsrin 90 – cı illərində yaranmış bir sıra yeni teatrların tarixini əks etdirən eksponatlar 6 – cı zalda sərgilənir. Muzeyin sonuncu, 7- ci zalı sərgi zalı kimi fəaliyyət göstərir və vaxtaşırı burada şəxsi kolleksiyalar və fond materialları əsasında müxtəlif mövzularda sərgilər nümyaiş olunur.

Muzeydə müntəzəm olaraq teatr tariximizlə, korifey sənətkarlarımızın həyat və yaradıcılıqları ilə bağlı yubiley sərgiləri hazırlanır, xatirə gecələri, tədbirlər keçirilir, mühazirlər oxunur. İl ərzində mütəmadi olaraq ayrı – ayrı vətəndaşlara, müxtəlif idarə və təşkilatlara, təhsil və mədəniyyət ocaqlarına, mətbuat orqanlarına, televiziya kanallarına fond materialları ilə metodiki köməklik göstərilir. Respublikamızda fəaliyyət göstərən bir sıra muzeylərin açılmasında Teatr Muzeyi fond materialları ilə yaxından köməklik etmişdir.