I ZAL

Azərbaycan peşəkar teatrının yaranma tarixi


Burada milli teatrın yaranma tarixindən, ilk teatr fədailərimizdən, korifey sənətkarlarımızdan söhbət açılır, XIX əsrin sonları – XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan pəşəkar teatrının təşəkkül dövründən bəhs olunur. Xalqımızın qədim adət və ənənələrində, məişətində, bayram şənliklərində, inancları ilə bağlı rituallarında aşkarlanmış teatr elementlərini təsvir edən rəsmlər, maarifçilərimizin, teatr fədailərimizin fəaliyyətinə həsr olunmuş guşələr diqqəti çəkən ilk obyektlərdir.

Milli dramaturgiyamızın banisi Mirzə Fətəli Axundzadənin « Sərgüzəşti – vəziri – xani Lənkəran » pyesi əsasında hazırlanmış teatr tamaşasının 1873 – cü ildən saxlanılmış afişası seyrçilərdə böyük maraq doğurur. Dramaturqun arxivindən tapılan və bu gün muzeydə qorunan afişa ilk tamaşanın həqiqətən « Lənkəran xanının vəziri » olduğunu təsdiqləyən sənəd kimi, teatrın « doğum şəhadətnaməsi » kimi olduqca qiymətli eksponatdır.

Muzeyimizdəki ən « yaşlı » foto 1888 – ci ildə ilk teatr truppasının üzvləri toplaşmış şəkildir. Həbib bəy Mahmudbəyovun truppasının fotoşəkli. O dövrün ziyalıları, teatr həvəskarları, geyim dəbi – nələri görükdürmür bu eksponat. Bu sırada əski əlifba ilə ipək parça üzərinə yazılmış proqramlar, rəngi avazımış köhnə afişalar muzeyə gələn hər bir kəsi həmin dövrün teatr ab – havasına, cazibəsinə salır.

İlk komediya aktyorumuz Cahangir Zeynalov muzeydə bir neçə fotoşəkil və proqramlarla təqdim olunur. Aktyorun müşahidələrindən və elmi – nəzəri fikirlərindən ibarət « Teatro dəftərçəsi » adlı kiçik həcmli risaləsi teatr mədəniyyətimiz üçün son dərəcə dəyərli eksponatdır. Maraq doğuran guşələrdən biri də Azərbaycanın ilk peşəkar faciə aktyoru, bir sənətçi kimi mürəkkəb tale yaşamış Hüseyn Ərəblinskiyə məxsusdur.

Burada aktyorun bir neçə sənədi, «Ağa Məhəmməd Şah Qacar» tamaşasında Qacar rolunu ifa edərkən geyindiyi libası, tacı və qılıncı nümayiş olunur.

Bakıdan öncə, 1904 – cü ildə Azərbaycanın qədim şəhərlərindən biri olan Şuşada Uilyam Şekspirin « Otello » tamaşası oynanılır. Haşım bəy Vəzirovun tərcüməsində və quruluşunda, həm də onun iştirakı ilə oynanılan bu tamaşanın fəxri bileti bu gün Teatr Muzeyinin ekspozisiyasındadır.

Maraqlı guşələrdən biri də Azərbaycanın ilk qadın dramaturqu Səkinə xanım Axundzadəyə həsr olunub. O, dərs dediyi qız məktəbinin şagirdləri ilə birlikdə 1904 – cü ildə Nəcəf bəy Vəzirovun «Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük» komediyasını tamaşaya hazırlayır. Səkinə xaınm bu tamaşada oynayan qızların hər birinə gümüşdən döş nişanı hazırlatdırır. Nişanın bir üzünə aktrisa qızın adını və tamaşanın tarixini, o biri üzünə isə «teatr» sözünü və rolun adını həkk etdirir. Həmin nişanlardan biri muzeyimizə hədiyyə edilib.

XX yüzilliyin əvvəllərində qadın rollarında çıxış etmiş kişi aktyorların fotoşəkilləri də müsəlman mədəniyyətinin faktı kimi diqqəti özünə çəkir. Həmin sırada ilk azərbaycanlı qadın aktrisa Göyərçin xanımın fotosunu görüb tanımaq, onunla bağlı maraqlı olan nə varsa eşidib öyrənmək olar.

Qədim eksponatlar arasında bir neçə musiqi aləti də qoyulub. Onların içərisində bu gün Azərbaycanda yeganə nümunə kimi Teatr Muzeyində saxlanılan çaqanə da var. Burada XX əsrin əvvəllərində Sidqi Ruhullanın başçılığı ilə Yaxın Şərq və Orta Asiya ölkələrinə təşkil olunan qastrol səfərlərinin afişaları da sərgilənir. Görkəmli Azərbaycan maarifçisi və dramaturqu Cəlil Məmmədquluzadənin yazıçı – jurnalist fəaliyyətini və ictimai – siyasi mübarizəsini əks etdirən guşə də çox maraqlıdır.